Ebru[1]
Në një enë (tavë) me ujë hidhen pika boje vaji, të cilat
marrin forma të rastësishme, por edhe të qëndrueshme në epjen e tyre. Më pas,
mbi ujë shtrohet një letër, në të cilën ngjisin të gjitha format e ujshme të
bojës, duke e “mermerizuar” atë. Ato forma janë gjithnjë të ndryshme, të
manipulueshme, me një lloj rrëshqitjeje të brendshme, një laryshi pa fund
harqesh e spiralesh...
Mermerizimi i letrës? Po kjo është
ëndrra e çdo shkrimtari, thashë si gjysmë me shaka kur pashë teknikën që
ngjyente letrën me gjithfarë arabeskash. Këtu më duhet të ve në dukje
mospëlqimin tim: rokokoja më ka ndjekur dhe më ndjek si një qen i bezdisur i
lagjes (fillimisht ish i frikshëm ai qen, por rritja qenkësh shndërrimi i
frikës në bezdi), më ka ndjekur që nga motivet e xhamisë së një farë Et’hemi,
ku zakonisht takoheshim në qendër të qytetit si adoleshentë, e deri në
zbukurimet e gjithfarë dyerve dhe grilave të dritareve më vonë, në plot qytete
apo qyteza të Europës, ai stërpërpunim i hekurit, për të cilin anglezi përdor
formën e parregullt të foljes zakonisht të rregullt “punoj” (wrought iron).
Duket se në ato zhdërvjellje metalike, puna nuk mund të quhet si e zakonshme,
për të mos përmendur që nuk jemi mësuar t’i shohim bashkë estetiken dhe
mbrojtësen, madje na duket se e para e kompromenton të dytën.
Kjo ndjenjë m’u dha përsëri, kur pashë
se si letrën e vendosnin mbi ujë, në të cilin kishin hedhur gjithfarë pikash
vajore boje që merrnin trajta në dukje rastësore aty brenda, herë vetiu e herë
pas trazimeve me një shkop të posaçëm që shtonte kokolepsje të tjera – shprehja
“lesh arapi” nuk mënonte të shfaqej pas arabeskave: për një përkim fatkeq të p-ësë me b-ënë, ajo
m’i kish bërë lëmsh ca koncepte demografike dikur, dhe të rritesh nënkuptokësh edhe
dallimin e së pazëshmes nga e zëshmja. Sidoqoftë, trajtat e mermerit mbi letër
do të doja t’i harroja si zakonisht, sa më shpejt të ish e mundur, siç bëja
edhe për motivet e sixhadeve mbi mure, apo të figurave të tmerrshme të
pallonjve e lloj-lloj zogjsh me harqe të xhenetit, me ca ngjyra të cilat edhe
emrat i kanë aq të çuditshëm, si “gushpëllumbi” apo “zhizhingë”, siç bëja edhe
për motivet e drurit në mobiljet e dikurshme me emrat po ashtu toksikë: “bufe”,
“faqe muri”, “dhomë gjumi”, apo “rimeso televizori”.
I alarmuar se mos e bukura më depërtonte
me ato trajta e stërhollime që thyenin çdo sens të masës, i hiqja sytë
menjëherë edhe nga çdo punim dore në gjergjefët po ashtu rrethorë, nga çdo
çentro e gërshet trikoje. Merret me mend gëzimi im kur vite më vonë realizova
se rrethi qenkësh i pamundur, dhe çdo lakim e hark qenkësh një gjendje mendore,
një iluzion si edhe liria apo lumturia, - apo filmi vetë, një lojë e vegimeve
të mbivëna që e dhunonte natyrën me vrazhdësi herë prej despoti e herë prej
gladiatori. Nuk mund ta shkundja dot një ndjenjë pabesie që më vinte nga ajo
mungesë linjash të drejta, nga ajo anicirë prej fytyrës njerëzore dhe
portretit, ndoshta e urreja harkun nga jatagani aerodinamik osmanlli, -
patriotizmi tek e fundit them se është edhe një qëndrim i ngurtë estetik, - e gjithë
këtë nuk e ndreqte as zbulimi se puna kryq e çupave të molisura me muline, nuk
ishte veçse gjeometri fraktale e llojit shtëpiak. Mirëpo në çastin e fundit të
arratisë prej atyre lakimeve të tepruara, m’u menduan pikat vajore që hidheshin
në ujë për të përftuar format e mermerizimit, ato pika vetmitare origjinash.
“Nga je me origjinë?” mund fare mirë të thuhej edhe si “nga e ke pikën?”, sepse
çdo njeri, po ashtu si edhe format mbi ujë, një pikë ka qenë një herë. E në mos
të pëlqeftë forma, fajin kërkoje tek pika që e bëri, sikurse një bimë e
drobitur ka shumë të ngjarë të vijë nga një farë e keqe. Mbase këtë kanë
parasysh kur mallkojnë “të rëntë pika”, dhe jo hemorragjinë cerebrale. Ato pika
të llurbshme, me atë fobi për ujin rrethues, e kishin të ngjizur qysh në krye
armiqësinë me botën.
Ç’është e vërteta, pika e lëngut në
një rrethinë e rëndesë të caktuar më ka intriguar qyshse u njoha me vetinë e
mrekullueshme të tensionit sipërfaqsor dhe të sferës si forma që mban volumin
më të madh me sipërfaqen më të vogël në tri përmasa; në një farë mënyre
mrekullia e vijës së drejtë, që shfaqet gjithnjë si largësia më e shkurtër mes
dy pikash në një përmasë, e vijuar tek rrethi, si gjatësia më e shkurtër që
rrethon sipërfaqen më të madhe në dy përmasa, e vazhduar më tej e pastaj tek
sfera ekonomike në tre përmasa, që kavërdiset me volumin e saj maksimal, pa
kërkuar tjetër sipërfaqe rrethuese si ndihmë nga jashtë.
Fati i një pike në një mjedis lirie,
pa kufij e mure, më ka joshur edhe më parë, qyshse shihja ishujt aq
përsosshmërisht rrethorë të vajit mbi gjellët e supat tona të skamura
ballkanase. Sallata me domate ish një mish-mash ku zbatoheshin të gjitha ligjet
e fizikës kimike, me lëngun osmotik legjendar përfund fshirë me copat poroze të
bukës, të cilat u jepnin fund gjithë oazeve të vajit përmes thithjes së
fuqishme kapilare. Në pellgjet e fëminisë pika lubrifikantësh hapeshin me
ngjyra vjollcë e blu në mermerët e parë të ujshëm. Më vonë mësova se ato më së
shumti nuk ishin fare pika nafte a vaji motorësh, por okside hekuri, çka
shpjegonte atë hapje ngjyrash mbi suprinë, për të cilën neve na vinte në ndihmë
vetëm shprehja “u hap si vaji në lakra”. (Pse nuk thonë si vaji në pellgje,
ma?)
Më duhet të them se pellgjet e
fëminisë janë shumë më të bukur se ata të mëvonshmit, seriozët, problematikët,
me vetëdije mjedisi dhe ekologjie, në të cilët format nazike të njollave
luksoze vjollcë e mavi zënë e rrëgjohen për të shkuar në origjinë të tyre, në
çastin kur një sferë e vogël e përqendruar ndotëse, prej lënde që dëmton, bie
në to, “pikon” (kjo është ndër foljet më interesante të shqipes, siç është edhe
“fillon”, veprimet e pikës dhe fillit, që janë ndër konceptet me të ndërlikuara
teorike sot e gjithë ditën) dhe shpërhap me rrathë bashkëqendrorë pyetjen në
formë vale: Ç’ndodh me pikën e rënë gjersa bëhet formë? Një hartë në tavan
rrëgjohet në pikën problematike të çatisë, të cilën e di vetëm ti.
Asnjëherë nuk më është dukur ndonjë
zbulim i madh, në një botë që zgjerohet, të menduarit e fillimit si një gjër i
vogël. Mjafton ta rrotullosh bobinën e mendimit mbrapsht, siç kemi bërë sa herë
me këngën e parapëlqyer në shirita magnetofonësh. Gjithë puna është sa prapa e
kthen shiritin (me tahminin që më vonë u bë “guesstimate” dhe “heuristic”). Ku
fillon kënga e parapëlqyer? A ka tjetër këngë para saj, apo ishte këngë e parë?
Në qoftë kështu, këngë e parë, rrotullimi mbrapsht i shiritit domethënë stop
dhe këputje. Me ç’rast, pasonte ngjitja e tij me leukoplast – padija nuk
qenkësh as lumturi, siç ndozot as argument, por plagë.
Kësisoj e vetiu, Shpërthimi i Madh ka
depërtuar në mënyrën tonë të mendimit, si kënga që pason kthimin mbrapsht të
bobinës. Ai difuzon pa prerë bindjet tona që nga modeli i krijimit të universit
e deri tek paniku prej bombave terroriste. Diçka shpërthen, diçka e mbledhur
grusht që kërkon zgjerim e përhapje, duket se çdo pikë ëndërron pushtim e
pushtet, ëndërron të bëjë apo të bëhet hapësirë, një qelizë parake shpërthen
për t’u bërë një qenie, një farë kërkon të bëhet bimë, një fis shkretëtire bën
perandori, një diçka ku çdo mendim mjegullohet teksa përqendrohet deri në tmerr
e pamundësi paralënde, shpërthen me të madhe e bën gjithkahun e gjithçkanë.
Duket si një përsëritje e magjepsur që kemi qejf ta quajmë me terma të mëdha
pothuaj militante: “uniteti i botës materiale”.
Rrëgjimi i vazhdueshëm i formës në
pikë mund të vazhdojë pa fund, pasi pika është e paarritshme, është një formë e
Asgjësë, ajo ka vendndodhje (koordinatë), por s’ka përmasë, dhe këtu fillon
paradoksi: si mund të dish ku ndodhet Asgjëja, dhe si ndodh që llogarisim
largësinë mes dy Asgjëve? Por mbi të gjitha, nëse rrëgjimi arrin tek pika, kjo
do të thotë se gjithçkaja është krijuar nga Asgjëja, gjë që na e kundërshton
feja e termodinamikës dhe na e brohoret ajo tjetra, e zakonshmja.
Dikur vendosa të simuloj pikën time
botëformuese e ta lija të zhvillohej vetiu. Pra jo për mermerizime letre, por
për një univers timin. Dhe doja që pika ime të ish e përsosur, e lirë nga çdo
mëkat i tokës, nga çdo shtysë, spontane, jo pretencioze, një pikë botëformuese
si ajo. Qysh në fillim pata një problem, pasi nga një pikë duhej të dilnin
shumë të tjera, në mënyrë që të mundësohej një hapësirë, një shumësi Asgjësh.
Pika fillestare duhej të kishte potencial të prodhimit të Asgjëve të tjera,
ndaj duhej mbivendosja e një luzme pikash në një. Për fat kjo më ish e mundur,
meqë një pikë mund të bartë një pafundësi pikash, pasi shuma e tyre është
përsëri Asgjë; në një pikë mund të vendosësh një pafundësi pikash, e ndaj kur
thua Asgjë ke thënë edhe Gjithçka: plotësi s’të lë kurrë në baltë.
Shkenca e simulimit të jep diçka prej
krijuesi (dhe aty e kupton sa i pamundur është Zoti). Simulova një pikë të
mbarsur me shumë të tilla, të cilat i lejova të lëviznin kuturu, në të
gjitha drejtimet, ku asnjë drejtim nuk
kish ndonjë përparësi, si dhe me hapa të madhësive të ndryshme, çdo gjë e
rastësishme pra, sipas përkufizimit të lëvizjes brauniane. Mund të isha i qetë:
ishte fillesa më e drejtë dhe e paanshme e mundur!
Pikat buitën në të gjitha anët, dhe sa
më shumë kohë kalonte, aq më e madhe bëhej hapësira që pushtohej prej tyre. Nuk
kish kthim prapa. As zvogëlim. Çdo piksel mbi ekranin e kompiuterit kishte
ëndërr zgjerimin dhe pushtimin e gjithë hapësirës. Varianca[2]
e saj rritej si një përbindësh, pasi katrori i saj i tmerrshëm e kthente çdo
minus në plus, çdo disfatë në fitore, ajo nuk ndalte. Formulat më thoshin po
ashtu se qendra e sferës zgjeruese nuk lëvizte prej asaj të pikës fillestare,
por shrregulli i pikave rritej bashkë me kohën, duke zhvilluar një sferë
gjithnjë e më të madhe e grykëse. Jo vetëm kaq, por edhe përqendrimi i pikave
brenda sferës zgjeruese nuk ishte i njëjtë. Largësia që përshkonin pikat në një
kohë të dhënë ndiqnin shpërndarjen gamma
me tre shkallë lirie. Ajo shpërndarje i ngjante një vale që arrinte një kulm
dhe binte ngadalë, duke formuar një bisht të gjatë aligatori; një shpërndarje
që pritshmërinë e ka të barabartë me numrin e gradëve të lirisë, duke u bërë
kështu një monument i së vërtetës natyrore se liria është një pabarazi e
nënkuptuar.
S’kish as barazi, as ekuilibër
(përqendrimesh) nga pika më e ndershme në botë! Ishte një trisht prej ishujsh
utopikë. Ato (barazia e ekuilibri) arriheshin vetëm nëse e frenoje lëvizjen e
pikave me mure, tej të cilëve ato nuk mund të shkonin dhe, po të përplaseshin
mbi ta, pikat do të ktheheshin mbrapsht. Barazia dhe ekuilibri qenkëshin
rrjedhojë e pengimit, ato mund të arriheshin vetëm duke e dhunuar lirinë!
I trandur nga kjo gjetje, e cila u
formalizua me lloj-lloj formulash e grafesh me zell studenti, u riktheva tek
mermeri i letrës, që më thosh se lavdia ishte bijë robërie dhe se format e
rrumbullta mbi suprinën e ujit ishin një vajtim pikash të skllavërisë. Dhe aty,
për t’ia kursyer vetes shfryrjen, e nëma me ashk lavdinë.
